محمد بخت خانبَخْتْخان، محمد (مق ۱۲۷۵ق/۱۸۵۹م)، یکی از رهبران اصلی «شورش بزرگ نظامی» هندیان بر ضد بریتانیا در ۱۲۷۴ق/۱۸۵۸م بود. ۱ - پیشینهاو در حدود سال ۱۲۱۲ق/۱۷۹۷م در سلطان‌پورِ اَوَده زاده شد. پدرش عبدالله خان از بازماندگان غلام قادر روهیله بود که به واسطه ازدواج با شاه‌زاده‌ای از فرمانروایان مخلوع اوده، به خانواده سلطنتی وابسته شده بود. بخت‌خان در حدود سال ۱۲۳۳ق/۱۸۱۸م با درجه «صوبه‌دار» وارد توپخانه تیپ بریلی شد و تا حدود سال ۱۲۷۳ق/ ۱۸۵۷م در این سمت باقی ماند. وی در نخستین جنگ جلال‌آباد (۱۲۵۴- ۱۲۵۸ق/۱۸۳۸-۱۸۴۲م) شرکت داشت و شایستگی او در این جنگ، افتخارات و نشان‌های بسیاری را برای توپخانه تحت فرمانش به ارمغان آورد. [۱]
Spear، P، ج۱، ص۲۱۳، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
[۲]
Muslims in India، ed N K Jain، ج۱، ص۵۰۸، Manohar، ۱۹۷۹.
۲ - اوج شهرت بختخاناوج شهرت بخت‌خان هنگامی بود که وی در ۱۲۷۴ق فرماندهی سپاهیان معترض هندی برضد تسلط انگلیسی‌ها را برعهده گرفت. [۳]
شورش هندوستان ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ق، ج۱، ص۶۸، ترجمة آوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، ۱۳۷۲ش.
گسترش دامنه قیام و پیروزی‌های مورد نظر مبارزان، نیاز به رهبرانی فعال داشت و به همین دلیل، وقتی سپاهیان بریلی به فرماندهی بخت‌خان وارد دهلی شدند و او - به عنوان رهبر برجسته نظامی که به خانواده سلطنتی نیز منتسب بود - از بهادرشاه دوم خواست که فرماندهی کل سپاهیان هند را به او دهد، با تقاضایش به گونه‌ای موافقت شد و وی عملاً با وجود میرزا مغول که رسماً فرماندهی کل را در دست داشت، رشته امور را در اختیار گرفت و با عنوان «صاحب عالم بهادر» تصمیمات نهایی را اتخاذ می‌کرد. [۴]
Spear، P، ج۱، ص۲۱۳، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
[۵]
Muslims in India، ed N K Jain، ج۱، ص۵۰۸، Manohar، ۱۹۷۹.
رقابت میان میرزا مغول و بخت‌خان و شکوه‌های آنان در گزارش‌های بر جای مانده از آن دوران منعکس شده است. [۶]
Muslims in India، ed N K Jain، ج۱، ص۲۱۴ -۲۱۳، Manohar، ۱۹۷۹.
[۷]
Panikkar، K M، ج۱، ص۲۰۳، A Survey of Indian History، Bombay etc، ۱۹۶۰.
۳ - موقعیت بخت‌خان در درباربختخان به خوبی ارتش دهلی را سازمان‌دهی کرد و بر قدرت و مهارت افراد آن افزود. شایستگی او در این کار، به رغم نارضایی بهادرشاه از برخی رفتارهایش، موجب شد تا وی همچنان در زمره افراد نزدیک به او باقی بماند و افکار آزادی خواهانه‌اش نیز در تصمیم‌گیری‌های بهادرشاه تاثیر گذارد. [۸]
Spear، P، ج۱، ص۲۱۳، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
نفوذ و موقعیت بخت‌خان در دربار به گونه‌ای بود که تصمیمات شورای ۱۰ نفره دربار که وظیفه کنترل شهر و عملیات نظامی را برعهده داشتند، تنها پس از تایید بهادرشاه و بخت‌خان رسمیت می‌یافت و به اجرا در می‌آمد. [۹]
Spear، P، ج۱، ص۲۰۶، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
در این زمان، بخت‌خان مسئولیت حفاظت از دهلی را هم برعهده داشت و از اقدامات او در این شهر، حذف مالیات بر کالاهای مصرفی عادی و صدور دستور ممنوعیت کشتن گاو بود. این دستور موجب شد تا رهبر هندوها نیز به حمایت از این قیام برخیزد و رهبری نمادین بهادرشاه را در این مبارزه بپذیرد. [۱۰]
شورش هندوستان ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ق، ج۱، ص۲، ترجمة آوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، ۱۳۷۲ش.
۴ - بخت‌خان در لکهنوبا وجود برخی کشمکش‌ها میان سپاهیان بریلی و دهلی و افراد غیرنظامی، بخت خان همواره در مبارزه خود برضد بریتانیا تزلزل ناپذیر و راسخ بود. [۱۱]
Spear، P، ج۱، ص۲۱۴، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
سرانجام، با فشار شدید نیروهای بریتانیا و پس از چند نبرد سخت، در محرم ۱۲۷۴/سپتامبر ۱۸۵۷ دهلی به تصرف انگلیسی‌ها در آمد. [۱۲]
Spear، P، ج۱، ص۲۱۵_ ۲۱۶، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
بهادرشاه اسیر و محاکمه شد و متهم گردید که با بخت خان در قیام همکاری کرده، و به او یاری رسانده است. [۱۳]
Leadership of the Revolt، www forindia comhtml، ج۱، ص۱.
[۱۴]
Garcin de Tassy، J، ج۳، ص۳۲۰، Histoire de la litt E rature Hindouie et hindoustanie، New York، ۱۹۶۸.
[۱۵]
Spear، P، ج۱، ص۲۲۲، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹.
بخت‌خان در ۲۹ محرم همین سال دهلی را ترک کرد و به لکهنو رفت و به نیروهای بیگم حضرت محل (د ۱۲۹۷ق/۱۸۸۰م) همسر واجد علی شاه که به حمایت از پسرش برجیس قادر، مردم اوده را برضد بریتانیا تهییج کرده بود، [۱۶]
هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ج۱، ص۹۶، ترجمة حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
ملحق شد.۵ - پایان زندگیاز واپسین روزهای زندگی بخت‌خان اطلاع چندانی در دست نیست؛ گفته‌اند که وی به نپال گریخت و در آن‌جا به همراه دیگر رهبران مبارزه در نبردی کشته شد. اما گزارش‌های دیگر حاکی از آن است که وی طی یک درگیری در ۱۰ شوال ۱۲۷۵ق/۱۳ مة ۱۸۵۹م کشته شده است. [۱۷]
Muslims in India، ed N K Jain، ج۱، ص۲۱۴ -۲۱۳، Manohar، ۱۹۷۹.
[۱۸]
Smith، V A، ج۱، ص۶۷۱، The Oxford History of India، Oxford، ۱۹۵۸.
۶ - فهرست منابع(۱) شورش هندوستان ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ق، ترجمة آوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، ۱۳۷۲ش. (۲)هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمة حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش. (۳) Ch، The History of the Indian Mutiny، New Delhi، ۱۹۸۱. (۴) EI ۲. (۵) Garcin de Tassy، J، Histoire de la litt E rature Hindouie et hindoustanie، New York، ۱۹۶۸. (۶) Leadership of the Revolt، www forindia comhtml. (۷) Muslims in India، ed N K Jain، Manohar، ۱۹۷۹. (۸) Panikkar، K M، A Survey of Indian History، Bombay etc، ۱۹۶۰. (۹) The Revolt of ۱۸۵۷، www foil org/ history/ ۱۸۵۷ html. (۱۰) Smith، V A، The Oxford History of India، Oxford، ۱۹۵۸. (۱۱) Spear، P، Twilight of the Mughuls، New Delhi، ۱۹۶۹؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بخت خان»، شماره۴۵۶۲. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 13 (قمری) | مبارزان علیه استعمار | مبارزان هند | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|